Historia filmu, czyli dziedziny sztuki uwiecznionej w postaci taśmy filmowej, sięga roku 1895, kiedy odbył się pierwszy publiczny pokaz kinowy przy użyciu kinematografu.
Geneza
Najwcześniejsze z nich to camera obscura; w XVIII i XIX wieku powstały również takie urządzenia, jak zoetrop, praksinoskop i fenakistiskop. Owe praktyki dziś zalicza się do wczesnej historii kina i nazywa jej prehistorią. W 1877 roku Hannibal Goodwin opracował taśmę celuloidową, co znacząco przyspieszyło rozwój techniki filmowej. Pierwsze, prymitywne filmy powstały orientacyjnie w 1887 i 1888, a ich autorem był francuski wynalazca Louis Le Prince; do innych pionierów sztuki filmowej należeli Max Skladanowsky oraz William Friese-Greene. Pod koniec XIX wieku powstało wiele eksperymentalnych urządzeń do wyświetlania filmów (między innymi kinetoskop autorstwa Thomasa Alvy Edisona)
Film niemy
Kino atrakcji i kształtowanie się filmu fabularnego (1895–1917)
Za pierwszych twórców w historii kina uznawani są bracia Auguste i Louis Lumière, którzy 13 lutego 1895 roku opatentowali urządzenie zwane kinematografem, a 28 grudnia 1895 roku zorganizowali pierwszy publiczny pokaz filmowy, który odbył się w Paryżu. Wśród ich pierwszych filmów znalazły się dokumentalne Wyjście robotników z fabryki Lumière w Lyonie (1895), pierwsza komedia filmowa Polewacz polany (1895) i Wjazd pociągu na stację w La Ciotat (1896). Choć bracia Lumière uważali, że film nie ma przyszłości jako technologia, szybko stał się on wyrobem komercyjnym – w Stanach Zjednoczonych Edison produkował serię tanich, obliczonych na łatwy sukces produkcji wyświetlanych w jarmarkach (tzw. nickelodeony); jego napastliwa polityka wobec konkurencyjnych wytwórni filmowych spowodowała przenoszenie produkcji do Kalifornii (Hollywood).
Zdegradowaną do jarmarcznej rozrywki sztukę filmową odnowił diametralnie francuski iluzjonista Georges Méliès słynnym dziełem Podróż na księżyc (1902), fantazją naukową z zastosowaniem pierwszych w dziejach kina trików filmowych. Rozwój francuskiej kinematografii doprowadził do powstania wytwórni filmowych Gaumont i Pathé. W USA narodził się specyficzny dla tego państwa gatunek westernu, rozpoczęty filmem Napad na ekspres (1903, reż. Edwin Porter) kręconym w plenerze, o rzetelnym montażu, ze słynną sceną bandyty mierzącego z pistoletu do widowni; tam też powstały pierwsze filmy sensacyjne. Równolegle z rozwojem kina powstawały pierwsze, nieudolne jeszcze i bardzo krótkie, adaptacje sztuk oraz utworów literackich.
Rozwój sztuki filmowej (1917–1930)
Pierwszą prawdziwie epicką, nakręconą z wielkim rozmachem produkcją filmową okazały się Narodziny narodu (1915) autorstwa Davida Warka Griffitha; po raz pierwszy zastosowano w filmie dynamiczny montaż i spójną narrację, aczkolwiek dzieło Griffitha wzbudziło kontrowersje z powodu rasistowskiej wymowy; reżyser zrehabilitował się autorstwem czteroczęściowej epopei Nietolerancja (1916) o wpływie nienawiści na losy ludzkości. W Niemczech nastąpiły narodziny filmowego ekspresjonizmu, charakterystycznego ze względu na dbałość o stronę estetyczną; wskutek niego powstały arcydzieła takie, jak Gabinet doktora Caligari (1919, reż. Robert Wiene), horror Nosferatu – symfonia grozy (1922, reż. Friedrich Wilhelm Murnau), Doktor Mabuse (1922, reż. Fritz Lang) i Metropolis (1926, reż. Fritz Lang); równolegle okresy świetności przeżywało kino szwedzkie, ze sztandarowymi produkcjami Skarb rodu Arne (1919, reż. Mauritz Stiller), Furman śmierci (1921, reż. Victor Sjöström)[17][18] i Czarownice (1922, reż. Benjamin Christensen); głównym przedstawicielem coraz popularniejszej kinematografii duńskiej został Carl Theodor Dreyer (Męczeństwo Joanny d’Arc, 1928).
W Stanach Zjednoczonych przełomu lat 10. i 20. XX wieku powstał specyficzny rodzaj komedii filmowej, zwany burleską, oparty na komizmie sytuacyjnym oraz gagach; najsłynniejszymi twórcami komedii z tego okresu byli Charles Chaplin (Gorączka złota, 1926) i Buster Keaton (Generał, 1926). Prężnie rozrastał się również przemysł filmowy z czołowymi wytwórniami typu Paramount, Twentieth Century-Fox, Metro-Goldwyn-Mayer, Warner Bros. czy RKO Pictures. W ZSRR z kolei tzw. radziecka szkoła montażu doprowadziła do powstania kinematografii rewolucyjnej, przemycającej w mniej lub bardziej bezpośredni sposób propagandę komunistyczną i genezę powstania państwa radzieckiego. Do najbardziej znanych twórców radzieckich lat 20. XX wieku należeli Siergiej Eisenstein (mistrzowsko zmontowany Pancernik Potiomkin, 1926), Wsiewołod Pudowkin (Burza nad Azją, 1927) i Ołeksandr Dowżenko (Ziemia, 1930). Początek lat 20. XX wieku to również czas narodzin reportażu dokumentalnego (Nanuk z Północy, 1922, reż. Robert J. Flaherty; Człowiek z kamerą, 1929, reż. Dziga Wiertow) oraz nurtu surrealistycznego w kinie (Pies andaluzyjski, 1927, reż. Luis Buñuel).
Początki filmu dźwiękowego (koniec lat 20. – początek lat 60. XX wieku)
Stany Zjednoczone (1927–1959)
Ukazanie się w USA pierwszego filmu ze ścieżką dźwiękową pod tytułem Śpiewak jazzbandu (1927, reż. Alan Crosland) wzbogaciło film o nowe środki wyrazu. Bardzo szybko wykorzystał je animator Walt Disney, który wyreżyserował pierwszy animowany film dźwiękowy pod nazwą Parowiec Willie (inna nazwa Willie z parowca, 1928). Popularność Śpiewaka jazzbandu wywołała powstanie gatunku filmu muzycznego, którego wczesnymi przedstawicielami były filmy Panowie w cylindrach (1935, reż. Mark Sandrich), Lekkoduch (1936, reż. George Stevens) oraz animowana Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków (1938, praca zbiorowa). W Stanach Zjednoczonych wykształcił się także gatunek filmu gangsterskiego, którego najsłynniejszymi przedstawicielami były Mały Cezar (1930, reż. Mervyn LeRoy), Człowiek z blizną (1932, reż. Howard Hawks) oraz Aniołowie o brudnych twarzach (1937, reż. Michael Curtiz). Reżyser Frank Capra zainicjował powstanie fabuł zaangażowanych, celujących w amerykański kapitalizm i korupcję (Ich noce, 1934; Pan Smith jedzie do Waszyngtonu, 1938). Swoboda artystyczna twórców w USA była jednak przytłumiona przez wymogi wytwórni filmowych oraz wprowadzenie Kodeksu Haysa. W 1939 r. Victor Fleming stworzył pierwsze arcydzieła używające technologii Technicolor: Przeminęło z wiatremi Czarnoksiężnik z Oz. Równocześnie wysoką popularność przeżywały horrory oraz kino przygodowe.
Kinematografia amerykańska w latach 40. i 50. XX wieku wkroczyła w złotą erę jako wyznacznik nowych gatunków filmowych. John Ford reaktywował upadający western dynamicznym dziełem Dyliżans (1939). Film Rebeka (1940) autorstwa Alfreda Hitchcocka zainicjował pojawienie się w filmie elementów suspensu, charakterystycznych dla jego późniejszych produkcji (Urzeczona, 1945; Osławiona; 1946, Zawrót głowy, 1958). Narodziny przeżył film noir dzięki produkcji Sokół maltański (1941, reż. John Huston); Orson Welles z kolei stworzył mistrzowskie dzieło Obywatel Kane (1941) o rozbudowanej strukturze narracyjnej i przełomowych środkach artystycznych, zbliżających sztukę filmową do literatury. Słynny okazał się również odnoszący się do II wojny światowej w Europie melodramat Casablanca (1942, reż. Michael Curtiz). Do innych klasycznych produkcji złoty ery Hollywoodu należą dramaty psychologiczne Gasnący płomień (1946, reż. George Cukor) i Bulwar Zachodzącego Słońca (1950, reż. Billy Wilder). W latach 50. XX wieku sławę zdobyli tacy reżyserzy, jak Fred Zinnemann (sławny ze względu na zastosowanie montażu synchronicznego western W samo południe, 1952), Elia Kazan (Na wschód od Edenu, 1955), Stanley Donen (musical Deszczowa piosenka, 1952), Vincente Minnelli (Amerykanin w Paryżu, 1951), Sidney Lumet (Dwunastu gniewnych ludzi, 1958), Billy Wilder (Pół żartem, pół serio, 1959) i William Wyler (Ben-Hur, 1959). Renesans jako gatunek przeżywał western dzięki działalności takich twórców, jak John Ford (Poszukiwacze, 1954), Howard Hawks (Rio Bravo, 1959) i John Sturges (Siedmiu wspaniałych, 1960). W latach trzydziestych dwudziestego wieku zaczęto zajmować się badaniem wpływu i oddziaływania filmu na psychikę widza. Payne Find, fundacja finansująca badania kina i jego wpływ na dzieci, przeprowadziła w 1933 r. szeroko zakrojone, profesjonalne badania prowadzone przez sztab socjologów, pedagogów i psychologów. Z opublikowanego dwunastotomowego raportu wynikało, że kino jest psychologicznie nieszkodliwe i nie stanowi konkurencji dla czytelnictwa.
Kino współczesne (lata 70. XX wieku – współcześnie)
W Stanach Zjednoczonych w połowie lat 70. XX wieku, dzięki wykorzystaniu najnowszych technologii komputerowych i efektów specjalnych, zaistniało zjawisko powstawania licznych produkcji z gatunków fantastyki naukowej i kina przygodowego (Kino Nowej Przygody). Głównymi jego przedstawicielami byli Steven Spielberg (Poszukiwacze zaginionej Arki, 1981; E.T., 1981), George Lucas (Gwiezdne wojny, 1977) i Robert Zemeckis (Powrót do przyszłości, 1985); po załamaniu się „nowego kina amerykańskiego” właśnie wysokobudżetowe produkcje odegrały dużą rolę w kształtowaniu współczesnego Hollywoodu. Główne kino amerykańskie nie rezygnowało jednak ze społecznych ambicji; głównym problemem przełomu lat 70. i 80. XX wieku były rozrachunki ze społecznymi skutkami wojny w Wietnamie. Uznanie zdobyły wówczas obrazy takie, jak Łowca jeleni (1978, reż. Michael Cimino), Czas apokalipsy (1979, reż. Francis Ford Coppola), Ptasiek (1984, reż. Alan Parker) i Pluton (1986, reż. Oliver Stone). Do innych osiągnięć Hollywoodu końca XX wieku należą między innymi Rain Man (1987, reż. Barry Levinson), poruszający problem autyzmu; Tańczący z wilkami (1991, reż. Kevin Costner), rewizjonistyczny western poświęcony zagładzie kultury Indian[108]; Lista Schindlera (1993, reż. Steven Spielberg) – dramat o Holokauście w Europie; a także pełen rozmachu melodramat Titanic (1997, reż. James Cameron). Opozycję do dzieł hollywoodzkich stanowiło kino niezależne, przede wszystkim twórczość Jima Jarmuscha (Inaczej niż w raju, 1984).
W Europie Zachodniej, po zahamowaniu ruchów kontestacyjnych w latach 80. XX wieku, kina narodowe podążyły różnymi torami. Wielka Brytania zasłynęła z produkcji filmów kostiumowych takich, jak Misja (1986, reż. Roland Joffé), Pokój z widokiem (1986, reż. James Ivory) i Ostatni cesarz (1987, reż. Bernardo Bertolucci); tam też po zakończeniu rządów Margaret Thatcher powstało kino proletariackie wymierzone w społeczne skutki neokonserwatywnych reform (między innymi Trainspotting, 1996, reż. Danny Boyle). W Europie kontynentalnej narodził się nurt postmodernistyczny, charakteryzujący się odwołaniami do kultury masowej, wysoką brutalnością czy też mieszaniną różnych stylów i gatunków. Wśród osobowości kina europejskiego ujawnili się wówczas Pedro Almodóvar (Kobiety na skraju załamania nerwowego, 1987), Krzysztof Kieślowski (Dekalog, 1988; trylogia Trzy kolory, 1993–1994), Emir Kusturica (Czas Cyganów, 1988; Underground, 1995) i Peter Greenaway (Księgi Prospera, 1993). Postmodernizm pojawił się równolegle w Stanach Zjednoczonych za sprawą twórczości Davida Lyncha (Dzikość serca, 1990), Quentina Tarantino (Pulp Fiction, 1994) oraz braci Coen (Fargo, 1996). Ostatnim manifestem kina XX wieku była duńska Dogma 95, zainicjowana przez Larsa von Triera i Thomasa Vinterberga, której postulaty w praktyce nie zostały w pełni zrealizowane. Trier zasłynął bardziej ze swoich artystycznych prowokacji Przełamując fale (1996) i Tańcząc w ciemnościach (2001). Spory sukces międzynarodowy odniósł także film Pianista (2002, reż. Roman Polański).
Rozwój kina pociągał za sobą także rozwój technik animacji komputerowej. Pierwszą pełnometrażową animacją wykonaną w całości za pomocą technologii komputerowej było Toy Story (1995, reż. John Lasseter). Animację do rangi sztuki podniósł Hayao Miyazaki filmem W krainie bogów (2001). Pierwszą w historii kina próbę połączenia filmu dokumentalnego z animacją stanowił Walc z Baszirem (2008, reż. Ari Folman) o reperkusjach wojny w Libanie.